Το τσιφλίκι Ρεσιτνικίων στις αρχές του 19ου αιώνα

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας. Μία κιβωτός γνώσης, σωστός θησαυρός για τους ερευνητές της ιστορίας του τόπου μας.

Στο ΙΑΜ διασώζεται το Αρχείο του μεταφραστικού γραφείου του Πρωτοδικείου Χαλκιδικής, το οποίο είχε έδρα τον Πολύγυρο. Το έργο του μεταφραστικού γραφείου ήταν η μετάφραση οθωμανικών εγγράφων τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως τεκμήρια σε διάφορες κτηματικές, κοινοτικές και λοιπές δικαστικές υποθέσεις. Μεταξύ αυτών βρίσκουμε και ένα σύνολο εγγράφων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν το 1927 σε μία κτηματική αντιδικία μεταξύ των Κοινοτήτων Σανών και Αγίου Προδρόμου, για την οποία θα κάνουμε ιδιαίτερη αναφορά σε μελλοντική ανάρτηση. Πρόκειται για μεταφράσεις επίσημων οθωμανικών εγγράφων, με πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία των Ρεσιτνικίων-Αγίου Προδρόμου, κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα.

Τα δύο πρώτα - κατά χρονολογική σειρά - έγγραφα, τα οποία θα αναλύσουμε στη συνέχεια, είναι τα εξής:

"15/102 – 10 Ιουνίου 1927.

Ημείς ο Ιεροδικαστής της πόλεως Θεσσαλονίκης και των πέριξ αυτής υποκειμένων Μεχμέτ Επ’ουλ χαΐρ επικυρούμεν ότι:

Προς εξέτασιν και εξακρίβωσιν του ως κατωτέρω περιγραφομένου ζητήματος, διωρίσθη και απεστάλη εκ μέρους του κεντρικού ιεροδικαστηρίου, ο εκ των εναρέτων ιεροδικαστών Μεβλάνα Χασάν εφένδης, μετά του οποίου μεταβάντες εις το επίδικον μέρος, παρόντων και των κάτωθι γεγραμμένων ήτοι πληρεξουσίου του διαδίκου και μαρτύρων, προέβημεν εις την επιτόπιον εξέτασιν του υπό κρίσιν ζητήματος έχοντος ούτως.

Ο υιός του τσαούς Ζαδέ, Αχμέτ Ρεσίτ εφένδης¹, έχων από πεντηκονταετίας και πλέον υπό την κατοχήν και κυριότητά του δυνάμει τίτλου ιδιοκτησίας (ταπουναμέ) γαίας κειμένας εντός της περιφερείας του τσιφλικίου Ρεσετνίκι, μέρος των γαιών τούτων διεκδικεί παρανόμως η Σεριφέ χανούμ ιδιοκτήτρια του παραμεθορίου αγροκτήματος Σανών. Ο ρηθείς Αχμέτ Ρεσίτ, δια του πληρεξουσίου αυτού Μεχμέτ αγά υιού Σουλεϊμάν, εξουσιοδοτημένου νομίμως να εκτελή πάσας τας νομίμους ενεργείας, ενώπιον του, επί του επιδίκου μέρους συγκροτηθέντος ιεροδικαστηρίου, παρόντος και του Διοικητού της περιφερείας [δυσανάγνωστο όνομα] Πεκήρ αγά υιόν Αχμέτ, επανέλαβεν το περιεχόμενον της επί τούτω επιδοθείσης αγωγής ως εξής: ο ενάγων Αχμέτ Ρεσίτ εφένδης, από πεντηκονταετίας και εντεύθεν έχων υπό την κατοχήν και κυριότητά του γαίας κειμένας εντός της περιφερείας του αγροκτήματος του Ρεσετνίκι μέρος αυτών δηλονότι τας συνορευομένας από τα κατωτέρω σημεία, ήτοι αρχομένου του σημείου από το χωρίζον το δυτικόν μέρος του συνόρου του χωρίου Δουμπγιάν ένθα υπάρχουσι συσσωρευμένοι λίθοι (τουκιουντού τασλάρ) εκείθεν προχωρεί προς τον λόφον όπου υπάρχουν ωσαύτως συσσωρευμένοι λίθοι (τουκιουντού τασλάρ) και εκείθεν προχωρεί προς το βόρειον και φθάνει ως το πετρώδες δένδρον (τασλή μισιέ αγατσή) εκείθεν προς ανατολάς προς ετέραν δρυν (Μισιέ αγατσή), παλαιόν αλωνότοπον εις θέσιν Φουντουτά Πουρνάρια (Τοπ πουρναρλήκ) εκείθεν παραλλήλως προς τον εις Πολύγυρον άγοντα δρόμον με σύνορον Τοπλικείου, ριζιακήν μεγάλην πέτραν (Γελ; Κιπίρ τας) και εκείθεν προχωρών φθάνει εις το βουνόν του ειρημένου χωρίου Ρεσετνίκι όπου εν αυτώ και τελειώνει. Τας γαίας και τας δασικάς εκτάσεις αίτινες περιλαμβάνονται εις τα σύνορα ταύτα, η ιδιοκτήτρια του παρακειμένου τσιφλικίου Σανών Σεριφέ Νεφισέ χανούμ κόρη του Αλή αγά ταμειακού υπαλλήλου, αξιούσα και ισχυριζομένη ότι είναι εκ των γαιών του αγροκτήματός της από διετίας και εντεύθεν, αυθαιρέτως επεμβαίνει και καταλαμβάνει ταύτας, ο δε ενάγων Αχμέτ Ρεσίτ εφένδης, ενώ κατ’ επανάληψιν ητήσατο όπως ενεργηθή η επί τόπου εξέλεγξις και διαδικασία, εν τούτοις η ρηθείσα εναγομένη, προβάλλουσα αβασίμους και ανυποστάτους δικαιολογίας απέφυγε να παρουσιασθή και ηρνήθη να παραστή είτε αυτοπροσώπως είτε δι’ αντιπροσώπου της κατά την διαδικασίαν. Η υπόθεσις αύτη αναφερθείσα νομίμως τη υψηλή Πύλη εξεδόθη και δια μέσου του κλητήρος Χαλίλ Αγά υπηρετούντος παρά τη υπηρεσία της Μεγάλης Βεζυρίας, απεστάλη υψηλή διαταγή, επιτάσσουσα ίνα γίνη η δέουσα επιτόπιος εξέτασις και διαδικασία επί των διαφιλονικουμένων γαιών. Η ρηθείσα εναγομένη καίτοι κληθείσα νομίμως ηρνήθη και αύθις να παρουσιασθή προς διαδικασίαν θέλουσα δια της απειθείας να καταστρέψη και εξαφανίση το δίκαιον. Ως δε εξηκριβώθι εκ των καταθέσεων των προσαχθέντων αξιοπίστων πραγματογνωμόνων μαρτύρων, αι υπό κρίσιν γαίαις και εκτάσεις εισίν υπό την κατοχήν και κυριότητα του ενάγοντος Ρεσίτ εφένδη και ητήσατο να εκδοθή ιεροδικαστικήν απόφασις. Ερωτηθέντων των παρευρισκομένων μαρτύρων Γιαζιτζή Ζαδέ χουσεΐν αγά, κατοίκου του χωρίου Σοφλάρι, του Αβδούλ κερίμ αγά υιού Αχμέτ και του χουσεΐν αγά υιού Αχμέτ κατοίκων του χωρίου Καρκή Γκιόλ ως και ετέρων παρευρεθέντων πολλών, ανθρώπων αμερολήπτων και αξιοπίστων, εδήλωσαν και ομολόγησαν αφόβως και ανεπηρεάστως ότι αι γαίαι και αι ορειναί εκτάσεις αίτινες περιλαμβάνονται εις τα ανωτέρω ειρημένα όρια, ανήκουσι ανέκαθεν εις το χωρίον Ρεσετνίκι και από πεντηκονταετίας τα κατέχει, νέμεται και εξουσιάζει ο ρηθείς ενάγων Αχμέτ Ρεσίτ, άνευ φιλονεικείας τινός ακωλύτως. Επειδή η εναγομένη Νεφισέ χανούμ άνευ ουδενός τίτλου νομίμου, αυθαιρέτως επεμβαίνει επί των υπό κρίσιν γαιών τουθ’ όπερ αντίκειται εις τας διατάξεις του ιερού Νόμου, αποφασίζομεν όπως, αιρουμένης πάσης αυθαιρέτου και παρανόμου επεμβάσεως της ρηθείσης εναγομένης Νεφισέ χανούμ επί των ως ανωτέρω περιγραφομένων γαιών και ορεινών εκτάσεων, διατάσσομεν την παραμονήν, ως και πρότερον και την οριστικήν κατοχήν και κυριότητα του ενάγοντος Αχμέτ Ρεσίτ εφένδη, συνωδά τη σχετική υψηλή Διαταγή. Εφ’ ω εξεδόθη η παρούσα απόφασις της 15 μηνός Ρεπιούλ-αχήρ και έτους χιλιοστού διακοσιοστού εικοστού (ελλ. 1804) και εδόθη εις χείρας του ειρημένου Αχμέτ Ρεσίτ εφένδη. Οι παρευρεθέντες μάρτυρες Μαχλήρ οσμάν Ζαΐμ χουσεΐν αγά, Μεχμέτ Εμίν Βέης, Γραμματεύς Μεχμέτ εμίν εφένδης, χαφούζ Νουμάν, Μεχμέτ ταχαίρ και χαφούζ μεχμέτ εφένδην.

Ο ερμηνεύς
Γ. Καζάνης²"

-----------------------------------------------------------------------------------------------

"14/101 - 9 Ιουνίου 1927.

Αυτοκρατορικόν Μονόγραμμα

Δικαιότερε και ικανότερε των Μουσουλμάνων δικαστών, κάλλιστε των πιστευόντων τον θεόν και μόνον, πηγή αρετής και γνώσεως, [δυσανάγνωστη λέξη] πάντων των πλασμάτων, πανάξιε της μεγάλης ευσπλαχνίας του [δυσανάγνωστη λέξη] Παντάνακτος, Ημέτερε κύριε Ιεροδικαστά Θεσσαλονίκης, αυξηθείνωσαι αι αρεταί σου. Άμα φθάση το υψηλόν τούτο Αυτοκρατορικόν Μου Διάταγμα έστω γνωστόν ότι:

Ο δι’ αρετών κεκοσμημένος Μεβλιάνα Αχμέτ Ρεσίτ, υιός του πρώην ιεροδικαστού Σόφιας Τσαούς Ζαδέ, έχων κληρονομικώ δικαίω μεταβιβασθέν παρά του πατρός του, χωρίον κείμενον εν τω διαμερίσματι Παζαρούδας περιφέρειας Θεσσαλονίκης ονομαζόμενον Ρεσετνίκι και ενώ κατέχει και εξουσιάζει, νέμεται και καλλιεργεί κατ’ έτος τας γαίας αυτού και καταβάλη ετησίως τον νόμιμον φόρον δεκάτης εις το Δημόσιον (κύριον της γης), η σύζυγος του πρώην εφόρου Καπνών Κωνσταντινουπόλεως, Νεφισέ, εναντίον των διατάξεων του ιερού Νόμου, αυθαιρέτως επεμβαίνει και καταλαμβάνει τας ως ανωτέρω ειρημένας γαίας και προς διαδικασίαν ενώ εκλήθη νομίμως παρά του οικείου ιεροδικαστού, απειθούσα, δεν παρουσιάσθη και ούτως παρεβίασεν ουσιωδώς τας διατάξεις του Νόμου και επί τη βάσει της αγωγής εξεδόθη ιεροδικαστική απόφασις υπέρ αυτού, ήτις κοινοποιηθείσα δια του δικαστικού κλητήρος νομίμως, έλαβε γνώσιν αυτής. Η δε παρά της Υψηλής Μου Πύλης, περί τα μέσα μηνός Σαφέρ ενεστώτος έτους εκδοθείσα και προς τον και ικανότητι διακεκριμένω διοικητήν Σαντζακίου Θεσσαλονίκης αποσταλείσα διαταγή περί ενεργείας της νομίμου διαδικασίας, ενώ η ειρημένη εκλήθη νομίμως δια του δικαστικού κλητήρος, δεν παρουσιάσθη κατά την διαδικασίαν ίνα προβάλη ταις τυχόν ενστάσεις ή αξιώσεις, θέλουσα δια τον τρόπον της απειθείας και ερημοδικίας να εκμηδενίσει το δίκαιον του αντιδίκου, ως απεδείχθη εκ της νομίμου προαγωγής της δίκης και είναι αληθές ότι τας υπό κρίσιν γαίας, μέχρι τελευταίων ετών ο ειρημένος είχεν υπό κατοχήν και κυριότητά του από πεντηκονταετίας, άνευ φιλονικίας τινός, ως εξακριβώθη εκ των μαρτυρικών καταθέσεων των κατοίκων του παρακειμένου χωρίου Σοφλάρι, η δε ρηθείσα εναγομένη άνευ ουδενός νομίμου τίτλου επεμβαίνει και αυθαιρέτως καταλαμβάνει τας γαίας και εκτάσεις ταύτας τουθ’ όπερ αντίκειται εις τας διατάξεις του ιερού δικαίου και συνεπώς η πράξις αυτή τυγχάνει αξιόμεμπτος και επιτιμητέα και ητήσατο ο ενάγων όπως εκδοθή Αυτοκρατορικόν Μου Διάταγμα, ίνα ο ειρημένος Μεβλάνα Αχμέτ Ρεσίτ, ακωλύτως εξουσιάζη και νέμεται ταύτας ως και πρότερον. Κατόπιν της Ημετέρας Διαταγής, γενομένης εκ μέρους της εναρέτου υμών ιεροδικαστικής υπηρεσίας, η νόμιμος διαδικασία, εξεδόθη η τη Υψηλή Πύλη ημών υποβληθείσα απόφασις, συνοδευομένη με το σχετικόν έγγραφον, της οποίας αποφάσεως το περιεχόμενον, ως αληθές επεκυρώθη και εσημειώθη εις το περιθώριον η δέουσα προσεπικύρωσις και εξεδόθη η υψηλή Αυτοκρατορική Μου Διαταγή. Λοιπόν, έστω υμίν ενάρετε ιεροδικαστά μου, γνωστόν ότι επεκυρώθη το περιεχόμενον της υποβληθείσης δικαστικής υμών αποφάσεως και εκθέσεως και εξεδόθη Αυτοκρατορικόν Διάταγμά μου, όπως του λοιπού παρεμποδισθή πάσα επέμβασις παράνομος της ρηθείσης εναγομένης και να μεριμνήσητε όπως αι υπό κρίσιν ειρημέναι γαίαι και εκτάσεις, κατέχονται και εξουσιάζονται και νέμονται και καλλιεργούνται παρά του ρηθέντος Μεβλάνα Αχμέτ Ρεσίτ ως και πρότερον. Όθεν άμα τη αφίξει της υψηλής αυτής διαταγής Μου, εκτελεσθήτω συνωδά τω περιεχομένω Αυτής. Ούτω γινώσκητε και εις το ιερόν Μου Σύμβολον πιστεύετε. Εγράφη περί τα μέσα μηνός Ρεπιούλ-αχήρ και έτους χιλιοστού διακοσιοστού εικοστού (1804).

Ο ερμηνεύς
Γ. Καζάνης"

----------------------------------------------------------------------------------------------

Πρόκειται λοιπόν για δύο πολύ σημαντικά, από άποψη πληροφοριών, έγγραφα. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Και τα δύο έγγραφα χρονολογούνται στα 1804 (1220 μ.Ε σύμφωνα με την μουσουλμανική χρονολόγηση). Την εποχή εκείνη όπως αναφέρεται, τα Ρεσιτνίκια ήταν τσιφλίκι του οθωμανού Αχμέτ Ρεσίτ, ο οποίος το κατείχε "κληρονομικώ δικαίω παρά του πατρός του", πρώην ιεροδικαστή Σόφιας Τσαούς Ζαδέ εδώ και τουλάχιστον 50 χρόνια, δηλαδή πριν το 1754, έχοντας στα χέρια του και τον απαραίτητο τίτλο ιδιοκτησίας. Όχι μόνο το κατείχε, αλλά νέμονταν και καλλιεργούσε την γη του κάθε έτος, πληρώνοντας τους απαραίτητους φόρους (δεκάτη).

Εκείνη την εποχή, το τσιφλίκι των Σανών ήταν ιδιοκτησίας της οθωμανής Σεριφέ Νεφισέ χανούμ, κόρης του Αλή αγά, ταμειακού υπαλλήλου και σύζυγος του πρώην εφόρου Καπνών Κων/πολης. Από το 1802 όμως, "από διετίας και εντεύθεν", η Νεφισέ ισχυριζόμενη ότι μέρος του τσιφλικίου Ρεσιτνικίων ανήκει στο τσιφλίκι Σανών, "αυθαιρέτως επεμβαίνει και καταλαμβάνει" αυτές τις περιοχές. Όπως σημειώνεται, ο Αχμέτ Ρεσίτ "κατ' επανάληψιν" αιτήθηκε να διενεργηθεί επιτόπιος εξέταση του ζητήματος, αλλά η Νεφισέ, ενώ κλήθηκε από τον ιεροδικαστή Θεσσαλονίκης και προφασιζόμενη διάφορες δικαιολογίες, ουδέποτε παρουσιάστηκε, είτε η ίδια, είτε δι' αντιπροσώπου της.

Η υπόθεση γνωστοποιήθηκε "νομίμως" στην Υψηλή Πύλη, προφανώς δηλαδή εστάλη αναφορά, με αποτέλεσμα να αποσταλεί "Υψηλή διαταγή" όπως διενεργηθεί επιτόπιος εξέταση στο διαφιλονικούμενο μέρος. Ο ιεροδικαστής Θεσσαλονίκης Μεχμέτ Επ'ουλ Χαϊρ, απέστειλε τον ιεροδικαστή Χασάν εφένδη στην εν λόγω περιοχή με σκοπό την σύσταση ιεροδικαστηρίου, προς διελεύκανση της υπόθεσης.

Παρόντες στην διαδικασία ήταν ο ιεροδικαστής, ο πληρεξούσιος του Αχμέτ Ρεσίτ, Μεχμέτ αγά, ο διοικητής της περιφέρειας - μάλλον της Παζαριάς όπου ανήκαν τα δύο τσιφλίκια - Πεκήρ αγάς, και πλήθος "αξιοπίστων πραγματογνωμόνων μαρτύρων" από διάφορα χωριά, όπως το Σοφλάρι (μαχαλάς δίπλα στην Καλαμωτού) και Καρή Γκιόλ (Καλαμωτό). Η Νεφισέ απουσίαζε. Στη συνέχεια διαβάστηκε η επιδοθείσα αγωγή, αναφέροντας το ιστορικό της αντιδικίας, περιλαμβάνοντας λεπτομερή περιγραφή της αμφισβητούμενης περιοχής, την οποία θα αναλύσουμε παρακάτω. Έπειτα ρωτήθηκαν οι μάρτυρες, οι οποίοι "αφόβως και ανεπηρεάστως" δήλωσαν ότι η εν λόγω περιοχή ανήκε ανέκαθεν στο τσιφλίκι Ρεσιτνικίων και εδώ και πενήντα τουλάχιστον χρόνια στον Αχμέτ Ρεσίτ, χωρίς να έχει έως τότε καμία φιλονικία με κανέναν. Κατείχε νομίμως την περιοχή, δηλαδή είχε τίτλους ιδιοκτησίας, σε αντίθεση με την Νεσιφέ που ήταν "άνευ ουδενός τίτλου νομίμου".

Η ετυμηγορία του ιεροδικαστηρίου βγήκε υπέρ του Αχμέτ Ρεσίτ, διατάζοντας την παραμονή "ως και πρότερον", την οριστική κατοχή και κυριότητα των εκτάσεων αυτών από τον ίδιο. Στη συνέχεια απεστάλη η ιεροδικαστική απόφαση στην Υψηλή Πύλη, της οποίας το περιεχόμενο "επικυρώθη ως αληθές" και εκδόθηκε Αυτοκρατορικό Διάταγμα (έγγραφο #2), το οποίο απεστάλη στον ιεροδικαστή Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με αυτό, ο ιεροδικαστής πρέπει να μεριμνήσει ώστε να παρεμποδιστεί κάθε περαιτέρω παράνομη επέμβαση της Νεφισέ στις συγκεκριμένες εκτάσεις, οι οποίες στο εξής θα κατέχονται, εξουσιάζονται και νέμονται "ως και πρότερον" από τον Αχμέτ Ρεσίτ.

Όπως προαναφέραμε, στο πρώτο έγγραφο γίνεται λεπτομερής περιγραφή της περιοχής εν αντιδικία. Ως ορόσημα έχουν χρησιμοποιηθεί φυσικοί οι τεχνητοί σχηματισμοί της περιοχής, χαρακτηριστικά σημεία κτλ. Η περιγραφή ξεκινάει από το δυτικό σύνορο Δουμπιών-Αγίου Προδρόμου, όπου υπάρχουν συσσωρευμένες πέτρες (Εικόνες 1, 2, 3) και προχωράει, όπως αναφέρεται επάνω εις τον λόφο όπου υπάρχουν επίσης συσσωρευμένες πέτρες (Τοκιουντού τασλάρ). Το δεύτερο αυτο σημείο πρέπει να είναι στην ανατολική κορυφή του λόφου, όπου ακόμη και σήμερα η τοποθεσία λέγεται Σημείο, δηλαδή σημάδι, και αναφέρεται από τους παλαιότερους ως σύνορο με τα Σανά. Στην κορυφή αυτού του λόφου διακρίνονται ακόμη και σήμερα λιθοσωροί, σκεπασμένοι από πουρνάρια (Εικόνες 4, 5, 6, 7). Στη συνέχεια, προχωρώντας ΒΑ, αναφέρονται δύο σημεία, το πετρώδες δέντρο (Τασλή μισιέ αγατσή) και μία βελανιδιά (δρυς-Μισιέ αγατσή). Αυτά τα σημεία είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν, γιατί μετά από 200 και πλέον χρόνια αυτά τα δέντρα δεν υπάρχουν.

Κατόπιν, κατευθυνόμενοι ανατολικά, φτάνουμε στον Παλαιό αλωνότοπο, στην θέση Φουντουτά πουρνάρια. Η τοποθεσία αυτή σήμερα πρέπει να ανήκει στην κτηματική περιοχή Σανών, και βρίσκεται πίσω από το βουνό Νέυφτος (Εικόνες 8, 9). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το όνομα "παλαιός" αλωνότοπος, ένα αλώνι δηλαδή το οποίο ήδη το 1804 θεωρούνταν παλιό, και ίσως βρισκόταν σε αχρηστία. Τα πουρνάρια υποδηλώνουν δασική έκταση. Το εν λόγω σύνορο προχωράει παράλληλα προς τον άγοντα προς τον Πολύγυρο δρόμο (ο ανηφορικός δρόμος από Σανά για Πολύγυρο, που φτάνει μέχρι την τοποθεσία Κερασιά. Βλέπε εικόνες 10, 11, 12), φτάνει στην Ριζιακή μεγάλη πέτρα, προφανώς κάποια πολύ χαρακτηριστική πέτρα, η οποία ξεχωρίζει στο γύρω περιβάλλον, και καταλήγει στο βουνό του χωριού Ρεσιτνίκι, δηλαδή την ΒΑ πλευρά του Νέυφτου.

Αυτές είναι οι κυριότερες πληροφορίες που αντλούμε από τα συγκεκριμένα έγγραφα. Η "διαμάχη" για αυτήν την περιοχή θα συνεχιστεί και τα επόμενα χρόνια, μεταξύ άλλων όμως ατόμων, μια και τα παραπάνω ειρημένα τσιφλίκια-χωριά περνούν στην κυριότητα είτε των κατοίκων τους, είτε άλλων ιδιοκτητών.

Φωτογραφίες

Υποσημειώσεις

1. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Τσαούς Ζαδέ Αχμέτ Ρεσίτ, αναφέρεται ως ανακαινιστής του οθωμανικού λουτρού Yahudi hamami της Θεσσαλονίκης, ένα μέρος του οποίου ανήκε στο βακούφι του. Το συγκεκριμένο χαμάμ διασώζεται ακόμη και σήμερα στην περιοχή "Λουλουδάδικα". Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Περιοδικό σύγγραμμα "Μακεδονικά", Τ. 27, 1974 και πιο συγκεκριμένα το άρθρο της Ευαγγελίας Χατζητρύφωνος "Το οθωμανικό λουτρό της αγοράς Yahudi hamami (Λουλουδάδικα) της Θεσσαλονίκης".

2. Ερμηνευτής των τουρκικών αυτών εγγράφων είναι ο Γεώργιος Καζάνης, με καταγωγή από την Νικήτη. Υπήρξε τελευταίος διευθυντής του περιβόητου Ρουμ Καλεμί του Πολυγύρου και μεταφραστής μετά την απελευθέρωση στο μεταφραστικό γραφείο του Πρωτοδικείου Χαλκιδικής. Βλ. περιοδικό "Πολύγυρος", Τ. 20, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2004 και πιο συγκεκριμένα το άρθρο του κ. Γιάννη Δ. Κανατά, "Γεώργιος Ι. Καζάνης".